RÜSTEM PAŞA CAMİİ

Osmaneli’nin kentsel sit alanı içerisinde, Cami-i Kebir mahallesi, Sakarya Caddesi üzerinde bulunmaktadır.³⁴ Caminin yapım tarihi konusunda bazı kaynaklarda; 1516-1522 ve 1560-1565 yılları ileri sürülmektedir.³⁵ Caminin yapımına Kanuni Sultan Süleyman’ın damadı ve veziri Rüstem Paşa tarafından başlanmış, Rüstem Paşa’nın vefatı üzerine caminin minare ve çatısı, Rüstem Paşa’nın cariyesi tarafından tamamlanmıştır. Caminin mimarı, Mimar Sinan’ın kalfası Yüzgeç Mehmet Paşa’dır. Keskinzade Elhac Ali Ağa tarafından onarılmıştır.³⁶

Cami, 19.20 x 26.13 metre ölçülerinde kareye yakın dikdörtgen bir alana oturtulmuştur.³⁷ (Çizim 1-2)

                          

Çizim 1. Rüstem Paşa Camii’nin zemin kat planı (Diri, 1995).

Çizim 2. Rüstem Paşa Camii’nin üst kat planı (Diri, 1995).

Caminin girişinde, sekizgen altı adet paye üzerine, beş sivri kemerle oturan son cemaat yeri vardır.³⁸ Son cemaat yeri 5.18 x 19.72 metre boyutlarında³⁹, derinliği, 6.24 metredir. Ön ve yan kemerleri, kalın ahşap kirişlerle takviye edilmiştir.⁴⁰ (Fotoğraf 1)

Fotoğraf 1. Rüstem Paşa Camii.

Son cemaat yerinin üzeri düz tavan ile örtülmüş, ince çubuklarla bölümlenmiş, sağ tarafın üzeri giderek genişleyen baklava şekilleri ile sol tarafın üzeri ise satranç tahtası biçiminde, kırmızı ve yeşil renkte, geometrik düzenlemelidir.⁴¹ (Fotoğraf 2)

Fotoğraf 2. Rüstem Paşa Camii’nin son cemaat yeri tavan düzeni.

Caminin giriş kapısı, yöresel Lefke taşından koyu ve açık renk taşların ardışık diziliminden geçmeli yay kemere sahiptir. Yay kemerin iki ucunda, yukarı doğru iki sıra halinde, ilk sırası düz kahve, ikinci sırası açık sarı ve kahve renkte tasların alternatif dizilişinden sivri kemerlerle alınlık oluşturulmuştur. Alınlığın ortasında kitabe bulunmaktadır. Kitabede Kelime-i Tevhid -Lâ-ilâhe illallah Muhammedün resûlullah-, sol alt kısmında Hicri 972 (Miladi 1566) senesine ve süsleme olarak alt boşlukta lale, üst boşlukta iki rozet kabartmasına yer verilmiştir.⁴² (Fotoğraf 3-4)

Fotoğraf 3. Rüstem Paşa Camii’nin giriş kapısı.

Fotoğraf 4. Rüstem Paşa Camii’nin giriş kapısı üzerindeki kitabe.

Giriş kapısının iki yanında dikdörtgen açıklıklı, korkuluklu iki pencere ile pencerelerin iki yanında beş sıra mukarnaslı sade nişten birer mihrabiye yer alır.⁴³ Ayrıca pencerelerin üzerinde kitabe bulunmaktadır. Kapının sağında pencere üzerinde yer alan Farsça kitabe:

Kitabenin Okunuşu:

1. Felek çün asyâb-ı danhâ kündest-i encem

Beray-ı er kerd-i zeyn bas ed seyr-i sitâb-ı çerh

2. Yâd-ı Rüstem dilhûn binâ süd asyâb-ı sen

Ez en süd târihes be-yâd-ı in asyâb-ı çerh

Kitabenin Günümüz Türkçesi ile Anlamı:

1. Nihayet bu dünya, değirmendeki buğday tanesi gibidir
2. Sana bu feleğin gidişatının kadrini bilmek düşer
3. Bu tas değirmen, gönlü hoş Rüstem’in hatırasına yapıldı
4. “ Felek değirmenin anısı” ibaresi bu esere tarih olarak söylendi.

Fotoğraf 5. Rüstem Paşa Camii’nin giriş kapısının sağında pencere üzerinde bulunan kitabe.(Bu kitabedeki tarih camideki diğer kitabelerin tarihleri ile uyuşmamaktadır. Bu sebeple bu kitabe Rüstem Paşa’nın yaptırdığı değirmenlerden bir tanesinin kitabesi olduğunu düşündürmektedir)

Giriş kapısının solunda pencere üzerinde yer alan kitabe, caminin onarım kitabesidir. Hicri 1193 / Miladi 1779 yılında Keskinzâde Haci Ali Ağa tarafından onarılmıştır. (Fotoğraf 16)

Kitabenin Okunuşu:

1. Bu câmi-i tamir eden kuluna
2. Varın sebil etdi senin yoluna
3. Yârab hidâyet kıl eyleriz minnet
4. Sâhibü’l- ta’mirât ve’l-hayrât
5. Keskinzâde el-Hac’Ali Ağa
6. Sene 1193

Kitabenin Günümüz Türkçesi ile Anlamı:

1. Bu camiyi onaran kuluna
2. Ki varın Allah yoluna harcadı
3. Allah’ım bize doğru yolu göster, sana minnet ederiz
4. Onarım ve hayır sahibi
5. Keskinzâde Hacı Ali Ağa
6. Yıl 1193.⁴⁴

Fotoğraf 6. Rüstem Paşa Camii’nin giriş kapısının solunda pencere üzerinde bulunan kitabe.

Giriş kapısının sağında, Latin harflerle mermer üzerine, “Rüstem Paşa Camii 1542” ifadesi yer almaktadır. (Fotoğraf 7)

Fotoğraf 7. Rüstem Paşa Camii’nin giriş kapısının sağında bulunan mermer üzerine Latin harflerle yazılmış kitabe.

Caminin minaresi, son cemaat yeri ile beden duvarının kesiştiği kuzeybatı köşede bulunmaktadır.⁴⁵ Minare, dikdörtgen kaide üzerinde oturmaktadır.⁴⁶ Kapısı kuzey yönde, sarı ve kahve iki renkli taştan sivri kemerli olarak yapılmıştır. Minarenin şerefe altlığı mukarnaslı olup, üzeri konik şekilde külahla örtülüdür.⁴⁷ (Fotoğraf 8)

Fotoğraf 8. Rüstem Paşa Camii minaresi.

Caminin güney, doğu ve batı cepheleri oldukça düzgün ve sadedir.⁴⁸ İki sıra pencere dizisi bulunmaktadır. Alt sıradaki pencereler sivri kemerli ve sade alınlıklı olup, üst sıradaki pencere dizisi alt sıradaki pencerelere oranla daha küçüktür.⁴⁹ (Fotoğraf 19) Camii yığma sistemde inşa edilmiştir. Yığma yapı malzemesi olarak yöreye özgü Lefke taşı kullanılmıştır. Duvar kalınlığı ortalama 0.98 metredir.⁵⁰

Fotoğraf 9. Rüstem Paşa Camii pencere düzeni.

Caminin harim kısmı 17.25 x 18.97 metre ölçülerinde, geniş bir mekâna sahiptir ve içeride hiç sütun kullanılmamıştır.⁵¹

Caminin üst örtüsü, kâgir duvarların üzerine diyagonal şekilde oturan ahşap kirişlerle çözülmüştür. Ahşap kirişler birbirleriyle küçükten büyüğe yük aktarımında bulunmaktadır.⁵² Bu kirişler çapraz şekilde yerleştirilmiştir.⁵³ Ahşap örtünün değişmeden bugüne kadar gelmesi, oldukça dikkat çekici ve önemlidir.⁵⁴ (Şekil 1- Fotoğraf 10)

               

Şekil 1. Rüstem Paşa Camii üst örtü kurulum şeması (Doğaç Ünal, 2007).

Fotoğraf 10. Rüstem Paşa Camii tavanı.

Girişin sağında ahşap bir merdivenle mahfile çıkılmaktadır. Mahfilin batı duvarında, minareye çıkış için küçük kapıya yer verilmiştir.⁵⁵

Caminin mihrabı, yedi sıra halinde mukarnaslıdır. Mukarnasların araları, kenar boşlukları, alınlık kemerleri çiçek motifleriyle süslenmiştir.⁵⁶ Mihrap, yapı dışında çıkıntı yapmaktadır. Caminin minberi, mermerden yapılmış olup sade görünümdedir.⁵⁷ (Fotoğraf 11)

Fotoğraf 11. Rüstem Paşa Camii mihrap ve minberi.

Mihrabın solunda, Kâbe tasvirli çini pano bulunmaktadır. Açık mavi zemine sahip olan panonun etrafı, sarmaşık seklinde düzenlenmiş rumilerle çerçevelenmiştir. Üstte Kâbe, altta Mescid-i Nebevi tasvir edilmiştir. Çini panonun üst kısmında Süleyman Mehmed Nahifî’ye ait;

“ Her kime Kâbe nasip olsa hûda rahmet eder.

Her kişi sevdiğini hanesine davet eder”

Beyiti yazılıdır.

Alt kısımda dört satır halindeki yazıda Vankulu Mehmed Efendi’nin dörtlüğü yer almaktadır. Bu dörtlükte;

“Budur âyin-i Arap bir kavmin ölse seyidi

Az olur kim kabri üzre bende âzâd olmaya

Sen ki Sâh-ı Mürselîn ve Seyyîd-i Kevneyn’sin

Hasa lillah kabrine yüz süren azad olmaya”

ifadeleri kayıtlıdır.⁵⁸ (Fotoğraf 12)

Fotoğraf 12. Rüstem Paşa Camideki Kâbe tasvirli çini pano.

Caminin içinde, süsleme olarak hat sanatı da ön plandadır. Bunlardan biri, mahfilin batı ucundan geniş bir kuşak halinde başlayan, batı, güney ve doğu duvarlarının üst kısmında devam eden, Kur’an Kerim’den Fetih Sûresi’dir. Pencere aralarındaki boşluklara iri harflerle, “Vav”, “Ali”, “Elhamdülillah”, “Muhammed” ve“Hû” ifadelerine yer verilmiştir.⁵⁹ (Fotoğraf 13)

Fotoğraf 13. Rüstem Paşa Camii’nin içindeki hat örnekleri.

İki ucu sivri oval bir çerçeve içine alınmış hat örneğinde, Hicri 1200 / Miladi1785-1786 tarihini taşıyan, “ Lefkûti, Ali Muhammed, el-Mısrî… müzehhib-i el-fakir’u ve’l-hakir ketebe. Sene Hicri 1255 (Miladi 1839).” İfadeleri yazılıdır.⁶⁰ (Fotoğraf 14)

               

Fotoğraf 14. Rüstem Paşa Camii içindeki hat örneği.

Camide; son cemaat yerinde ve minarede yöresel malzeme olan Lefke taşı kullanılmıstır. Lefke taşı, İstanbul’daki Bebek Camii (Fotoğraf 15), Bostancı (Kuloğlu) Camii (Fotoğraf 16), Haydar Paşa Garı (Fotoğraf 17), Eskişehir Vilayet Binası’nda kullanılmıştır. Caminin diğer kısımlarında ise malzeme olarak, yonu taşının harçla karışımından oluşan, yığma malzeme ve tuğla kullanılmıştır.⁶¹

Fotoğraf 15. Bebek Camii.

Fotoğraf 16. Bostancı (Kuloğlu) Camii.

Fotoğraf 17. Haydar Paşa Garı.

Rüstem Paşa Camii dış mimarisinde ve tavan örtüsünde görülen özellikleriyle Osmanlı mimarisinin klâsik unsurları olarak yansıtılmıştır. Özellikle cami içinde Kâbe tasvirli çini panonun burada bulunması, ahşap örtünün bozulmadan günümüze kadar gelmesi son derece dikkat çekici ve önemlidir.

KAYNAKÇA

1. Çağlar N., Osmaneli Lefke Kültür Varlıklarının Turizme Kazandırılması İçin Bir Örnek Çalışma, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2009, s. 21.
2. Gündoğdu H., Işık Yayla R., Osmaneli’nde Ahşap Örtülü Rüstem Paşa Camii Üzerine Notlar, Uluslar arası XVIII. Ortaçağ ve Türk Dönemi ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, 2014.

(Bu makale 22-25 Ekim 2014 yılında Aydın Adnan Menderes Üniversitesi ev sahipliğinde yapılan Uluslar arası XVIII. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumunda bildiri olarak sunulmuştur.)

3. Komisyon, a.g.e. 1973, s. 57.
4. Gündoğdu H., Işık Yayla R., a.g.e. 2014.
5. Diri Aişe, Osmaneli Yerleşiminin Geleneksel Dokusu Üzerine Bir Araştırma, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir 1995, s. 62.
6. Ünal D., Osmaneli-Bilecik Yapılarının Analitik Açıdan Değerlendirilmesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2007, s. 82.
7. Gündoğdu H., Işık Yayla R., a.g.e. 2014.
8. Gündoğdu H., Işık Yayla R., a.g.e. 2014.
9. Gündoğdu H., Işık Yayla R., a.g.e. 2014.
10. Gündoğdu H., Işık Yayla R., a.g.e. 2014.
11. Uluengin B., Saatçi S., a.g.e 2009, s. 106-107.
12. Gündoğdu H., Işık Yayla R., a.g.e. 2014.
13. Ünal D., a.g.e. 2007, s. 75.
14. Gündoğdu H., Işık Yayla R., a.g.e. 2014.
15. Gündoğdu H., Işık Yayla R., a.g.e. 2014.
16. Ünal D., a.g.e. 2007, s.77.
17. Ünal D., a.g.e. 2007, s. 81.
18. Gündoğdu H., Işık Yayla R., a.g.e. 2014.
19. Ünal D., a.g.e. 2007, s. 83.
20. Ünal D., a.g.e. 2007, s. 83.
21. Gündoğdu H., Işık Yayla R., a.g.e. 2014.
22. Gündoğdu H., Işık Yayla R., a.g.e. 2014.
23. Gündoğdu H., Işık Yayla R., a.g.e. 2014.
24. Ünal D., a.g.e. 2007, s. 75.
25. Gündoğdu H., Işık Yayla R., a.g.e. 2014.
26. Gündoğdu H., Işık Yayla R., a.g.e. 2014.
27. Gündoğdu H., Işık Yayla R., a.g.e. 2014.
28. Gündoğdu H., Işık Yayla R., a.g.e. 2014.